گزارش برنامه کویر مرنجاب (1394/09/11,12)
سرپرست :شهاب امانی
کمک سرپرست :آقای رضا باقرآبادی – مسئول بانوان : خانم فاطمه رنجی – کمک های اولیه : خانم فرحناز محمدی
عکس : محیا تازه ائین , لیلا ثقفی وشهاب امانی
نویسنده گزارش : شهاب امانی
شرکت کنندگان: شیوا طاهریان , محمد قاسم زاده , سید حسین معصومی نیا , سید علی معصومی نیا, عسل السادات معصومی نیا, پیمان استادی , فروغ استادی , محبوبه پرتویی, محمد رضا تازه ائین , محیا تازه ائین , بردیا تازه ائین , فرحناز محمدی , شیفته جانفشان , نرجس عامری شهرابی, مهری عامری شهرابی, لیلا ثقفی, فروزان غفوریان , رضا باقر ابادی , فاطمه رنجی , شهاب امانی
معرفی کویر مرنجاب:
کویر مرنجاب در شمال شهرستان آران و بیدگل از توابع شهرستان کاشان در استان اصفهان قرار دارد. مرنجاب در اصل نام کاروانسرا و قناتی بوده است که در زمان شاه عباس صفوی بنا نهاده شد و پس از آن مناطق پیرامونی آن به کویر مرنجاب شهرت یافته است. در اصل منطقه مرنجاب جزیی از بیابان بند ریگ است و در شمال آن واقع شده است. این کویر از شمال به دریاچه نمک مسیله (آران و بیدگل) , از غرب به کویر مسیله و بیابان آب شیرین، از شرق به بیابان پشت ریگ و پارک ملی کویر و از جنوب به بیابان بندریگ و تپه های ماسه ای روان این بیابان و شهرستانهای آران و بیدگل و کاشان محدود می شود
ارتفاع متوسط کویر مرنجاب از سطح آبهای آزاد در حدود 850 متر می باشد . قسمت عمده این کویر پوشیده از تپه های شنی و ریگزار است . یکی از معروفترین و بزرگترین ریگزارهای ایران، منطقه بادرفتی وسیعی است که جولانگاه تپه های ماسه ای متحرک می باشد.این منطقه معروف به «بندریگ» است که از شمال و شمال شرق شهر آران و بیدگل تا ساحل جنوبی دریاچه قم، جایی که مرنجاب احداث شده، تقریباً تمام شهرستان را پوشانده است. در منطقه کویری آران و بیدگل، باد مثل هر منطقه کویری دیگر، یک عامل تعیین کننده اقلیمی است. باد، هم در شکل دهی به وضعیت طبیعی کویر و هم در شیوه زندگی انسان بیابان نشین تأثیر تعیین کننده دارد. بادهای نامطلوب بزرگترین آفت کویر و باد مطلوب، نسیمی از بهشت است که کویر تفتیده را شاداب و با طراوت می کند. متأسفانه در این منطقه جز دو باد شهریاری و باد شمال، سایر بادها چون باد خراسان، باد قبله، باد طوفان، باد سیاه و بویژه باد لوار از بادهای نامطلوب محسوب می شوند. در منطقه آران و بیدگل همه چیز شکل و نمود کویری دارد و هر پدیده ای، طبیعی یا انسانی، آیینه کویر است..
پوشش گیاهی:
پوشش گیاهی مرنجاب عمدتا پوشیده از گیاهان شور پسند همچون گز، تاق، ارته، اسکنبیل، قیچ، دم گاوی و ... است که عموما توسط منابع طبیعی جهت جلوگیری از فرسایش خاک و مهار بیابان زایی احیا گردیده اند. در زمان صفویه این منطقه دارای پوشش گیاهی بسیار متراکم و غنی از جنگلهای تاق بوده است که عموما جهت مصارف خانگی و یا پختن کاشی و آجرهای مساجد و پلهای اصفهان قطع گردیده اند
شکل شاخه های درخت "ارته" شکسته شکسته و مانند شاخ گوزن است و تا 1.5متر نیز قامت دارند اما درختان گز و تاغ که ظاهرا از یک جنسند دارای شاخه های مستقیم با دو جهت رشد مخالفند.درواقع رشد درخت "گز" عمودپیماست و تا هفت متر قد میکشد اما درخت "تاغ" روی زمین ولو میشود و دایرهوار در هر جهت رشد میکند.
گونه های حیوانی:
پوشش جانوری منطقه به دلیل وجود آب و غذای فراوان بسیار غنی است . از جمله این تنوع زیستی می توان به گرگ , شغال , کفتار , روباه شنی , گربه شنی , بزمجه , لاسرتا , انواع مارمولک های گکو و آگاما , انواع مار , عقرب سیاه و طلایی , تیهو , عقاب ,هوبره، شاهین و ... اشاره کرد.
معرفی شهر زیر زمینی اویی و نوش اباد :
شهر زیرزمینی نوش آباد که آن را شهر زیرزمینی “اویی” نیز می نامند در شهر نوش آباد کاشان در استان اصفهان یعنی در پنج کیلومتری شمال کاشان قرار دارد شهر زیرزمینی اویی در سه طبقه در زیر زمین با عمق بین چهار تا هجده متر به صورت دست کن ایجاد شده و فضاهای متعددی از جمله اطاق و راهرو و چاه ها و کانال های زیادی است هر کدام از این طبقه ها به وسیله چاه های عمودی به هم ارتباط دارند.
غیر از ورودی اصلی، ارتفاع تمام قسمت های اویی به قد طبیعی یک انسان و بین ۱۷۰ تا ۱۸۰ سانتی متر است. بر سطح دیوارها و در فواصل اندک، جای پیه سوز به چشم می خورد. در بعضی قسمت ها نیز درون دیوار، سکوهای کوتاهی جهت نشستن ایجاد شده است که در بعضی از اتاق ها تبدیل به طاقچه جهت قرار دادن اشیاء می شود.
مجموعه اویی در زیر بافت قدیم شهر شکل گرفته و تا سطح کنونی شهر نیز گسترده شده است. شهر زیرزمینی اویی چندین هزار متر وسعت دارد، وسعت این شهر به دلیل ارتباط میان محلات و حفاظت از جان و مال مردم در مواقع ناامنی زیاد بوده و در دو سطح افقی و عمودی گسترش یافته است. این معماری بی نظیر با این شکل ساختاری در جهان منحصر به فرد بوده و تاکنون با توجه به آثار به دست آمده در کاوش های باستان شناسی قدمت آن به قبل از اسلام بر می گردد که در دوره های مختلف تاریخی کاربرد نظامی و دفاعی داشته است.
شهر زیر زمین نوش آباد که در سه طبقه معماری و به صورت دستکند تا عمق ۲۰ متری زیر زمین حفر شده است، چیزی فراتر از مراکزی است که به عنوان شهر زیرزمینی در مناطقی شامل شهر “کوبرپدی” استرالیا یا “کاپادوکیه” ترکیه و یا “ونکوور” کانادا معرفی شده اند. تاریخ شهر کوبرپدی به سال ۱۹۱۵ بر می گردد اما شهر زیرزمینی نوش آباد، روایت تاریخ ساسانیان و ۱۴ قرن پیشینه فرهنگ و تمدن ساکنان سرزمین پارس را در خود نهفته دارد مجموعه شهرزیرزمینی نوش آباد، به شماره ۱۵۸۱۶ و به سال ۱۳۸۵ ثبت در فهرست آثار ارزشمند ملی گردیده است.
مجموعه اویی به لحاظ سیستم دفاعی و پناهگاهی آن تا سال 1383 هیچ اطلاعات مستندی از آن در دست نبود و به دخمه های اسرار آمیز شهرت داشت. راه های ورود به داخل این مجموعه از طرق مختلف و به شکل مخفی در منازل یا داخل قلعه خشتی در مجاور شهر و یا محله های پر جمعیت و داخل کانال های پایاب هایی که از زیر خانه ها و برای گذرآب قنوات ایجاد شده، چاه های داخل مساجد و باغ ها و بازارها و هر جایی که در زمان حمله دشمن امکان دسترسی سریع و فرار ساکنین را فراهم می نموده، ایجاد شده است.
“اویی” در واقع تونلی است دست کن است که در دوره‌های مختلف تاریخی کاربرد نظامی و دفاعی داشته است. این اثر در سال 1383 هنگامی که یکی از اهالی شهر نوش آباد در حال حفر زمین در منزل خود بود به صورت اتفاقی کشف شد. همانطور که گفته شد تاریخ ایجاد و استفاده از این بناها به دوران ساسانی و اوایل اسلام می رسد اما در دوران های بعد یعنی سلجوقی تا صفویه و حتی قاجار نیز مورد استفاده بوده است.
چرا به شهر زیرزمینی نوش آباد، “اوئی” می گویند :
برخی این را صادق می دانند که نام گذاری آن به این دلیل است که «اوی» همان آهای در لهجه کاشانی است، هنگام کندن شهر زیرزمینی وقتی سطل پر از خاک می شده مقنی می گفته اوی و از آنجا که مسیر طولانی بوده شاگرد به محض شنیدن اوی سطل خاک را بالا می کشیده است.
شواهد باستان شناسی مجموعه اویی :
شواهد باستان شناسی همچنین مشخص می کند که این شهر زیرزمینی از ۱۰۰ سال گذشته تاکنون بلااستفاده باقی مانده است، به همین علت در این سال ها فاضلاب منازل بخش هایی از این اثر تاریخی را تخریب کرده و سیل بنیان کن نوش آباد وارد این مجموعه شده و تا ارتفاعی از آن با رسوبات سیل پر شده است. البته چندان جای نگرانی نیست زیرا باستان شناسان بعد از سه فصل موفقیت آمیز بالاخره توانستند، دو نقطه از شهر زیرزمینی را بازگشایی کنند. فضای نخست حدودا ۲۰۰ متر در ضلع شرقی شهر و فضای دوم در مرکز شهر است، فضایی که به طول ۴۰۰ متر آزادسازی و معابر هر دو فضا نیز با حفر تونل بازگشایی شده و هم اکنون برای بازدید مهیا است. باستان شناسان احتمال می دهند که این شهر تا 15 هزارمتر مربع وسعت داشته باشد.
وقتی مردم نوش آباد به هنگام حفر زمین برای چاه فاضلاب یا مصارف دیگر به شهر زیر زمینی برخورد کردند، باستان شناسان مطمئن شدند که این معماری باید در زیر همه سطح شهر نوش آباد پراکنده باشد به طوری که همه دالان ها و راهروها به یکدیگر راه پیدا می کنند و از طریق راه اصلی به بیرون شهر می رسند.
باستان شناسان در فصل نخست کاوش خود توانستند علاوه بر کشف بقایای معماری، قطعات سفالین و دو پی سوز که برای روشن کردن فضاها از آنها استفاده می شده است را نیز کشف کنند. سفال های یافت شده مربوط به دوران تاریخی (ساسانی) تا دوران اسلامی و صفویه است. تاکنون در محوطه های باستانی کشور، معماری دست کن با این وسعت و عظمت یافت نشده است، این سازه های معماری می تواند در سطح جهان منحصر به فرد باشد و نکات بسیار جالبی را که از نوع معماری خاص که در سطح جهان به معماری دست کن معروف است روشن کند.
در نزدیکی این دالان‌های تودرتوی زیرزمینی یک قلعه روی زمین قرار گرفته که به قلعه “سیزان” معروف است و به احتمال زیاد از درون این قلعه راهی به شهر زیرزمینی وجود دارد.
سیستم تهویه شهر زیرزمینی نوش آباد :
سیستم تهویه شهر زیر زمینی نوش آباد از طریق کانال هایی بوده که در طبقه اول و به سطح زمین ایجاد شده است. چاه های مرتبط طبقات، علاوه بر عملکرد عبور و مرور، باعث جریان یافتن هوا در طبقات پایین می شده است. این عمل در مورد چاه های قنات نیز مصداق دارد. دسترسی به این فضاها، به دلیل قرار گرفتن در زیر زمین از طریق یک چاه و کانال باریک و کوتاه میسر می گردد.
موضوع تدافعی و پناهگاه بودن این نوع معماری که در دل زمین ایجاد شده تأثیر فراوانی بر چگونگی ارایه پلان معماری آن گذاشته است. بنابراین در خصوص ورودی، دسترسی به این فضاها نمی بایست به سهولت انجام بپذیرد. روشنایی این فضاها بوسیله پیه سوزهای سفالی بوده و روغن آنها احتمالا از دو عصارخانه تاریخی موجود در نوش آباد تهیه می شده است. در مواقع ناامنی و پناه گرفتن در زیر زمین آب مصرفی اهالی از پایاب ها و قنات ها تامین می شده است. علاوه بر پایاب ها مسیر اویی ها بگونه ای بوده که در بعضی از قسمت ها به قنات مرتبط می شده است.
درباره نوش آباد کاشان :
شهر تاریخی نوش آباد در شمال غربی استان اصفهان از توابع شهرستان آران و بیدگل است که از قدیم مهد علم و فرهنگ بوده و در هشت کیلومتری شمال کاشان در دشت زیبای کویر آرمیده است. نوش آباد با حدود ۱۰۰ اثر باستانی برجا مانده از دوره های مختلف تاریخ یکی از کهن ترین شهرهای خطه کویر فلات مرکزی ایران است که با پیگیری انجمن دوستداران آثار تاریخی و مفاخر این شهر تاکنون ۲۱ اثر آن در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و پرونده ۱۵ اثر دیگر تکمیل و به شورای ثبت استان ارسال شده است.
شرح گزارش :
صبح روز یازدهم اذر ماه طی برنامه ریزی انجام شده وسیله نقلیه ساعت 5 صبح از کرج به همراه تعدادی از دوستان حرکت خود را آغاز می کند و در ساعت 5:45 در میدان ازادی مقابل ایران فیلم سایر نفرات سوار نموده و از طریق اتوبان تهران قم به سمت قم حرکت می نماید . پس از 10 دقیقه باران شدیدی تا 5 کیلومتری قم شروع به بارش می نماید که همین امر موجب میشود سرعت حرکت ما در حداقل قرار گیرد .
حدود ساعت 8:30 جهت صرف صبحانه در اقامتگاه جاده ای مارال ستاره توقف نموده وپس از صرف صبحانه و سوختگیری در ساعت 9:20 به سمت شهر کاشان حرکت نمودیم .حدود ساعت 11:45 و پس از بازرسی های سختگیرانه نیروی انتظامی وارد شهر کاشان شدیم و با توجه قرار سرپرست برای محل اقامت در نزدیکی شهر نوش اباد
در یکی از بوستانهای شهری به استراحت پرداختیم و ساعت 12:30 به سمت شهر نوش اباد حرکت نموده و در 6 کیلومتری این شهر در محلی بنام تقی اباد به محل استراحتگاه رسیدیم .
پس از استقرار نفرات زیر نظر سرپرست , اقدام به صرف نهار که از قبل تدارک دیده شده بود نمودیم و با یک ساعت استراحت به بازدید از قلعه تاریخی تقی اباد با حدود 300 سال قدمت و رمل های اطراف آن پرداختیم و دوستان با انداختن عکس های گوناگون به ثبت خاطه پرداختند سپس از انجا به وسیله وسیله نقلیه به سمت روستایی در همان محل رفته و همراهان اقدام به شتر سواری نمودند که تفریحی مفرح برای بازدید کنندگان از کویر به حساب می اید .
با تاریکی هوا و اعلام ساعت 19:00 همراهان به محل اقامت بازگشتیم و پس از استراحت و صرف شام , به دعوت سرپرست دوستان با پای پیاده به سمت کویر حرکت نمودیم , که با تدارک قبلی همگی به همراه سایر تور های حاضر در محل به دور اتشی جمع شده و با مشاعره و اشنا شدن با یکدیگر که هر یک از شهرهای دیگر کشور بودند پرداختند و با صرف چای اتشی این شب را تادیر وقت و در زیر اسمان کویر گذراندند.
پس از اتمام برنامه شب با نظر سرپرست همه نفرات به محل اقامتگاه بازگشته و به استراحت پرداختند , ساعت 6 صبح زمان بیدار باش توسط سرپرست تعیین شد که این امر خوشبختانه بدون تاخیر صورت پذیرفت , پس از صرف صبحانه حرکت گروه با راهنمایی راهنمای محلی و از مسیر دسترسی کوتاه تری به سمت کاروانسرای مرنجاب اغاز گردید, در این اثنی یکی از همنوردان باشگاه که باتفاق خانواده در کاشان حضور داشتند با وسیله نقلیه خودشان و با هماهنگی با سرپرست به جمع دوستان اضافه شدند .
پس از طی مسافتی که توام با شلوغی مسیر کاشان مرنجاب نیز همراه بود , با گذر از کاروانسرای مرنجاب مستقیما به سمت رمل بزرگ منطقه رفتیم و در این حین همه دوستان اقدام به صعود از این رمل و بازدید از مناطق پشت رمل و گرفتن عکس از طبیعت زیبای کویر و عکس از یکدیگر و همراهان پرداختند و پس از پایان زمان تعیین شده تعدادی از دوستان اقدام به کرایه خودروی سافاری حاضر در منطقه نموده و به مسافتهای دور تری رفتند و لذت این لحاظات را دریاد و خاطره خود به ثبت رسانیدند .
سپس همگی سوار بر وسیله نقلیه به کاروانسرای مرنجاب مراجعت نمودیم دوستان پس ا زبازدید از محوطه و دالان های کاروانسرا که همراه با توضیحاتی از سوی جناب باقر ابادی همراه بود با بنای تاریخی اشنا شدند و حدود ساعت 12:30 زمان خروج اعضا گروه ما از کاوانسرا بود پس از چند دقیقه که با خودرو به سمت جاده کاشان حرکت نمودیم به محل چاهی رسیدیم که به چاه دست کن معروف است و اب شربی در این چاه وجود دارد که با کندن زمین حدود 1.5 متر این آب در دسترس همگان قرار دارد , جناب باقر ابادی نیز توضیحاتی تکمیلی برای حاضرین ارائه فرمودند که جا دارد در اینجا مراتب تشکر و قدردانی خود را از ایشان ابراز نمایم .
در این حین و در سمت راست ما دریاچه نمک قرار دارد و نمایی وصف ناشدنی را در اختیار ما قرار می دهد که ناخود اگاه انسان را به یاد مخلوق و افریدگار می اندازد که با چه دقت خاصی این همه زیبایی در کنار یکدیگر قرار داده شده است .
پس از این بازدید گروه ما حدود ساعت 15:45 به محل اقامت بازگشته و به صرف نهار می پردازد , که زمان حرکت توسط سرپرست ساعت 16:45 اعلام می گردد که دوستان با کمی تاخیر و حدود ساعت 17:15 دقیقه همگی سوار بر ماشین به سمت نوش آباد رهسپار می گردیم لازم است یاد اوری نمائیم پایان ساعت بازدید از شهر زیر زمینی اویی ساعت 18:00 می باشد که خوشبختانه با موافقت مسئول سازمان میراث فرهنگی حاضر در محل دوستان ابتدا به همراه راهنمای سازمان بازدید از اب انبار این شهر نموده و سپس از راه دالان ها به سمت داخل شهر حرکت می نمایند که تمام طول مسیر همراه با توضیحات و معرفی نقاط مختلف این شهر زیر زمینی همراه با توضیحات راهنمای میراث فرهنگی می باشد .
پس از اتمام بازدید تعدادی از دوستان در مسجد نزدیکی شهر زیر زمینی اقدام به ادای فریضه نماز می نمایندو پس از ان با راهنمایی سرپرست سوار بر وسیله نقلیه شده و رهسپار شهر تهران و سپس کرج می گردیم . حدود ساعت 20:45 در اقامتگاه جاده ای مهتاب در 35 کیلومتری اتوبان قم تهران توقفی 45 دقیقه ای برای خرید خوراکی و سوغات برای خانواده دوستان داشتیم و پس از ان حدود ساعت 10:35 دقیقه تعدادی از دوستان در میدان ازادی از گروه جدا شده و سایر دوستان ساکن کرج با سرپرستی جناب باقر ابادی به سمت کرج ادامه مسیر داده و در ساعت 11:30 همه دوستان با خداحافظی از یکدیگر برنامه را به اتمام می رسانند .
در پایان از همه دوستان حاضر در برنامه به خصوص اقای باقر ابادی و همسر محترمشان خانم رنجی که در اجرای برنامه بنده را همراهی نمودند کمال تشکر را دارم .